Degene die, komend vanaf de snelweg A28 en op weg naar het dorp Ermelo, de buurtschap Horst achter zich laat en de Horsterweg volgt, bevindt zich opeens in bebost gebied. Na enkele honderden meters zijn aan de rechterkant wel gebouwen van GGz Centraal Veldwijk en particuliere woningen te zien. Ook het weiland aan de linkerkant dat er eens was is helaas bebouwd, maar de indruk van bebost gebied overheerst toch. Vanuit historisch oogpunt is dat nog maar kort het geval. Wat in de afgelopen 150 jaar hier veranderde, is het onderwerp van dit artikel.
Bossen rond Ermelo in 1900
De Horsterweg ter hoogte van Veldwijk (nog beklinkerd} in 1975
Ontwikkeling tot landgoed
Het uit ongeveer 1300 daterende boerenerf Veldwijk in de gelijkname buurtschap lijkt gaandeweg door stadsbewoners van Harderwijk te zijn gezien als een mooie plek om er de zomer door te brengen. In vroeger tijd kon het ’s zomers in steden geducht stinken en wie zich dat kon permitteren zocht dan een goed heenkomen op het platteland. Bovendien was daar gelegenheid om te gaan jagen. Zo is daar langzamerhand een landgoed ontstaan.
Stap voor stap
Jacobus Trigland, jurist en hoogleraar aan de Hogeschool van Harderwijk, was rond 1675 eigenaar van Veldwijk en twee naburige erven. Hij was de eerste die bewust leek te streven naar vorming van een aaneengesloten bezit. Of hij aan parkaanleg heeft gedaan, weten we niet. Na zijn overlijden is het bezit uiteengevallen, maar Veldwijk werd door de weduwe aangehouden. Van zijn opvolger is bekend dat deze iets deed aan verfraaiing van het bezit. Daarna zijn akten van eigendomsoverdracht weinig specifiek over de aard ervan.
Opvallend is dat bij de verkoop in 1768 aan mevrouw Elisabeth Coopsen het erf werd aangeduid als een Principaal Landgoed Veltwijck ook wel genaemt Fijtenburg (later Feithenberg) en dat het ging om een huis met ‘stallinge’. Dat is een aanduiding voor zoets als een koetshuis, niet voor een boerenschuur. De wat deftiger naam en de aanwezigheid van de stallinge lijken erop te duiden dat er een ontwikkeling gaande was richting een landgoed.
In een verkoopakte uit 1768 is sprake van een Principaal Landgoed Veldwijk of Fijtenberg
De in 1768 eigenares geworden mevrouw Coopsen verkoopt Veldwijk in 1790 maar geeft daarvan minder hoog op dan haar voorgangster. Toch zal er weinig veranderd zijn.
Naar de status van landgoed
Bij de verkoop in 1807 was er sprake van een boerenhuis met annexe kamer. Blijkbaar was dit een kamer (of zelfs wat meer) die gereserveerd was voor de landheer. In 1832 spraken de kadastrale gegevens over een huis, erf en koetshuis. De belastbare waarde werd vastgesteld op fl. 90,00 per hectare. De gemiddelde boerderij in het buitengebied werd aangeslagen voor een tussen fl. 15,00 en fl. 36,00.
Het is dan ook wel duidelijk dat er een landgoed aan het ontstaan was. In 1832 bevond zich overigens ook een koepel op het terrein. De heer R.W.H. van Broeckhuijsen die in 1807 eigenaar werd, heeft evenals zijn rechtsgeleerde verre voorganger de drie nabijgelegen boerderijen in één bezit samengebracht. Dit wijst opnieuw in dezelfde richting.
Johannesbosch
Van de volgende eigenaar, notaris J.D.C.C.W. de Mol, schoonzoon van Van Broekhuijsen, is overgeleverd dat hij aan de zuidkant het bos liet aanleggen dat lang bekend is geweest als het Johannesbosch. Het was genoemd naar diens overleden zoon. In de notaris ontmoeten we de eerst bekende bosbouwer van Veldwijk. De Mol verkocht in 1866 het Landgoed Veldwijk van ouds genaamd Feithenberg aan mevrouw Geertruida C.E. Stienstra, echtgenote van de heer Mathile Jacques Chevallier.
Uit de akte wordt duidelijk dat De Mol zijn in 1833 verworven bezit nadien flink heeft uitgebreid. Zo werd de aangrenzende boerderij De Kleine Nagel verworven, maar ons interesseert nu toch meer de aanbreidingen aan de noordkant.
Bebossing
In 1843 werden de Noord-Veluwse gemeenten eigenaar van duizenden hectaren heide en zandverstuivingen Het Rijk stootte die gronden af met de bedoeling en ook onder de voorwaarde dat deze zouden worden ontgonnen. Van deze gronden grensde een deel aan de noordzijde van de boerderij Veldwijk. Daar strekte zich een enorm heideveld uit. Het is voor de Ermeloër van deze tijd moeilijk voor te stellen, maar wanneer je nu midden op het perron van het NS-station staat, bevindt je je op de plek waar 160 jaar geleden die heide begon. In 1844 heeft de eigenaar van Veldwijk een stuk van het heideveld van de gemeente Ermelo gekocht en daarmee zijn landgoed aan de noordkant uitgebreid. Op de successievelijk door het Ministerie van Defensie vervaardigde topografische kaarten is de ontwikkeling die vervolgens in dit gebied ontstond is te volgen.
Uit een publicatie van Baron Sloet die zich erg had beijverd voor de verkoop van heidegronden aan gemeenten (1843).
Kaart van De Man (ca.1810)
Topografische kaart van rond 1860
Idem van rond 1885
Situatie 1916
… en 1932
Op de kaart van De Man van ca. 1810 is de oorspronkelijke noordgrens van de buurtschap Veldwijk van de boerderijen Veldwijk en De Duynen mooi te zien. Op de rond 1860 uitgekomen kaart zien we dat De Mol (en zijn schoonvader vóór hem ook al enigszins) behoorlijk actief is geworden met het aanleggen van bossen. Waar in 1810 ten westen van de boerderij nog veel bouwland was, is er rond 1860 bos verschenen. Opvallender nog is de strook langs de Horsterweg en het driehoekige bos langs de oude Nijkerkerweg ten noorden van de Horsterweg.
Ten noorden van de oude boerderij c.q. het landhuis liep een kaarsrechte laan naar de Oude Nijkerkerweg. Deze weg is er nu nog en wordt wel eens het Zwarte Pad genoemd. Vroeger -in het midden van de 19e eeuw- heette deze de Stadslaan of Harderwijkerlaan. Logisch ,want deze laan voerde rechtstreeks naar de oude weg van Nijkerk naar Harderwijk. Toen hier de stichting Veldwijk ontstond, werd de laan Klinkertlaan genoemd, naar de vroeg overleden eerste geneesheer-directeur R. Klinkert. In 1895 is ook aan de oostzijde van deze laan al een flink bosperceel verschenen. Eigenlijk kreeg deze laan na de landgoedperiode pas echt de aanblik van een mooie laan en een zichtas.
De Klinkertlaan in 1900 en in 1950
Rond 1910 is er weer een stukje bos bijgekomen ten noorden van de Horsterweg bij de spoorlijn. Ook de stichting Veldwijk gaat dus door met het aanplanten van bomen. Wel is er een hapje uitgelaten waar enkele personeelswoningen zijn verrezen. Het buurtje, waar later nog enkele woningen en een badhuis zullen verschijnen, stond aanvankelijk bekend onder de – vanuit historisch oogpunt passende- naam Heidepark.
1902. Heidepark met enkele personeelswoningen
En ontbossing …
Wanneer we de kaart uit 1932 bekijken blijkt, dat enerzijds het resterende stuk heide tussen Horsterweg, spoorlijn en Julianalaan vrijwel geheel bebost is, maar dat er ook bos is verdwenen. Dat is het geval aan de Horsterweg waar in 1892 een weiland is gerealiseerd. Lange tijd was dit een markante onderbreking in het bos je waar op mooie zomeravonden reeën kon zien grazen. Helaas is het enige jaren geleden bebouwd. Maar meer noordelijk zijn tegen de Oude Nijkerkerweg landbouwgronden gekomen. Ook zijn er gebouwen te zien.
Een panoramafoto van het nog onbebouwde ‘weiland van Veldwijk’
Al vanaf de start met de verpleging op Veldwijk was het bestuur van mening dat, waar mogelijk, de patiënten een zinvolle daginvulling zouden moeten hebben. Daarvoor werd de term werkverschaffing gebruikt. Arbeidstherapie in de moderne zin bestond nog niet. Op het uitgestrekte terrein waren allerlei werkzaamheden doen. We laten de stichtingsarts J.H. Haverkate aan het woord (1909):
… Zo zijn hier op Veldwijk geregeld een kleine twintig personen ’s morgen en ’s middags een paar uur bezig met ’t vervoeren van zand, sintels brandstoffen etc., onder toezicht van drie of vier verplegers, waarbij de boschbaas de leiding van het werk heeft.
Enkele van zulke patiënten zijn ook nog te gebruiken op Heidehoeve,
“ ’t boerenpaviljoen”, waar een dertiental patiënten zich bezig houden met ’t ontginnen van heide. Ik zeg met opzet “enkele”, want ’t is voor de gang van ’t werk zeer gewenscht, dat men daar ook patiënten heeft, die nog eenig overleg hebben bij hun werk. “
