Het Herenhuis Zeeburg In Telgt

Wanneer we zouden kunnen terugreizen naar het Telgt van bijv. het jaar 1721, dan zouden we een geheel ander landschap aantreffen. Ook de Nijkerkerweg liep toen anders. Het bochtige gedeelte ontbrak. Voorbij de splitsing met de Riebroekseweg liep de weg gewoon rechtdoor langs het erf de Zuiderzee (ook Zuire Ze of Zuiderzeeërf genoemd). Bij Klein Noordbrandsgoed sloot de weg weer aan bij het huidige tracé.

In plaats van enkele boerderijen in een verder vlak weidelandschap zouden we hier een landhuis zien, vermoedelijk tussen hoog geboomte. Het gaat om het Herenhuis Zeeburg dat hier in 1710 was gebouwd. Uit een beschrijving blijkt dat het in die tijd beschouwd werd als een modern gebouw met vensters in Engelse stijl. Het lag in een droge gracht en had een vaste brug. Het bouwjaar was op te maken uit het opschrift Zeeburg MDCCX. In de gevel was een voorstelling van Neptunus aangebracht. Dit zal hebben samengehangen met de naam van het landgoed. Neptunus was immers bij de Romeinen de god van de zee.

Links van de grachten van Zeeburg op het midden van de kaart loopt het oude tracé van de Nijkerkerweg. Situatie ca. 1810.

Een landhuis

Het Huis Zeeburg in Telgt. Tekening van Cornelis Pronk (ca. 1721-1759).

Uit de tekening hierboven blijkt dat de aanleg wel iets weg had van het tegenwoordige kasteel Vanenburg. Dat ligt een paar kilometer zuidelijker in de gemeente Putten. Net als daar stond voor het huis, enigszins terzijde, een bijgebouw. Dat was een stalling voor paarden en rijtuigen. En daarin was waarschijnlijk ook een kleine woning voor een personeelslid. In juli 1770 hielden Berend Hendriksen en Gerritje Lubbertse in de kerk in Ermelo hun zoon Lubbert ten doop. Zij woonden ‘op Zeeburg in de Stal’.
Een landhuis in dit kustgebied was in die tijd niet echt iets bijzonders. Ik noemde al De Vanenburg, maar er waren er meer onder Putten en Nijkerk: De Berencamp, Arler en Oldenaller. Ook in Ermelo lagen er nog andere landgoederen langs de doorgaande weg, ‘s Heeren Loo en Emaus. Zelfs heel dichtbij Zeeburg ook Kindergoed en Zeezicht die in iets later tijd als herenhuis werden aangeduid.

De familie Van Wijnbergen

Wolter Joseph van Wijnbergen heeft het landhuis Zeeburg laten bouwen. Hij werd in november 1671 geboren en was een telg uit dit oude Harderwijkse geslacht. Hij zou zich al in 1699 Heer van Zeeburgh hebben genoemd. Gezien het bouwjaar van het landhuis begrijp ik dit niet. Wel wordt hij vanaf dat jaar vermeld als ambtsjonker van Ermelo. Uit het huwelijk van Wolter Joseph met Elisabeth Geertruit van Rensen werden drie kinderen geboren. Opvallend is dat geen van hen een hoge leeftijd bereikte. De tweede zoon was Siwart Johan van Wijnbergen wiens naam later gevolgd werd door “tot Zeeburg” wat erop duidt dat hij daadwerkelijk in het landhuis heeft gewoond. Dat blijkt ook uit zijn inschrijving in 1725 in het lidmatenboek van Ermelo. Hij bereikte de hoogste leeftijd van de drie. Op 52-jarige leeftijd stierf Siwart Johan in 1750 te Voorst. Hij was kapitein in het leger en ambtsjonker van Ermelo.

Er is nog een andere  beschrijving van Zeeburg die voor een deel identiek is aan de vorige maar ook andere bijzonderheden geeft:

‘Zeeburg: g.a. is een heerenhuys in Gelderland en is niet verre van Harderwijk en wel dicht aan de Zuyder Zee. Het is een modern huys met Engelse glasen daar is een droge gragt om heen met een vaste brugh boven den ingang staat Zeeburg MDCCX in de gevel wert een neptunis beelt daar is een brave stal en een groot duyvenhuys en daar bij een deftige boerenwooning, den heer van wijnbergen is eygenaar van dit huys hij is capitijn geweest onderwijlen kreeg hij sin om te trouwen en maakt(e) seer groote gedachten slaande sijn oog op een dame van Rang ’t welk hem mislukte. dit wierd van hem soo na genomen dat hem in de harsenen is geslagen waardoor dat men hem in een beeterhuys gebraght heeft. door dit ongeval soo vervalt ook dit huys het is daar om heen ongemeen vermakelijk van hout en graan gewas en seer bequaam voor de jacht.’

We herkennen in deze beschrijving veel van de tekening van het landhuis. De auteur was goed ingelicht. Inderdaad openbaarde zich bij Siwart Johan een geestesziekte. Daarvan getuigt het ambtelijke stuk van Het Hof van Gelre waarin sprake is een verzoek van Dithmar om zijn broer Siwart Johan ergens in een beschermde omgeving te laten plaatsen:
‘Op requeste van D. van Wijnbergen tot beijde Pollen te kennen gevende dat sijn Broeder S.J. van Wijnbergen Ao.. 1722 te Maastricht in guarnisoen zijnde, in sijn harssens wierd getroubleerd, zo dat hem bij de Cellebroeders aldaar had moeten besteden; Dat herstelt zijnde Ao. 1723 het gebruijk van sijn verstand wederom verloren hebbende, in ’t Verbeterhuys te Utrecht wierd geconfineert. Dat weder tot sig selfs gekomen zijnde, kort na sijn ontslag de krankzinnigheid en Rasernije zo sterk was toegenomen dat hij sijn huys Zeeburg alle sijne klederen en linnen had verbrand, zodat eenige tijd door Domestiquen en huysluiden heeft moeten bewaart worden, hebben die kwaal sig onlangs nog heviger en gevaarlijker geopenbaard (in ?) Savoyen binnen de stad Nice; dus denselve alnu na dese landen moeten laten transporteren, om tot voorkoming van grooter onheilen hem (…..?) of elders in een verzekerde plaats te doen bewaren, hiertoe verzoekende ’s Hoves consent en authorisatie. Is sijne gepermitteerd en geauthoriseerd sijn gem. Broeder binnen dese Provincie of elders te confineren. 3 febr. 1728’.

Onder curatele

Broer Dithmar van Wijnbergen is in 1739 overleden. Vrienden van Siwart verzochten kort daarna het Hof van Gelre om opnieuw curatoren voor hem aan te stellen. Gedacht werd aan L.A. Torck, Heer van Rosendael en Frans Alexander Schimmelpenninck van der Oye tot Voorstonde, die kennelijk al eerder die functie hadden bekleed. Ook zou Tileman Bon, de schout van Ermelo, weer als administrateur van de goederen van Siwart Jan moeten kunnen optreden.

Financiële problemen zal Siwart niet hebben gekend. Zijn zus Anna Geertruid liet hem bij haar overlijden in 1742 een legaat na van 400 Caroli gld. per jaar, maar hij was sowieso vermogend door het bezit van Zeeburg.

Siwart Johan van Wijnbergen stierf dus in 1750. Zijn curatoren lijken tot die tijd geen ingrijpende handelingen te hebben verricht. In 1749 stond Zeeburg nog op zijn naam. Nadien moet verkoop hebben plaatsgevonden. In 1760 inden collateurs voor de Stad Harderwijk de smalle tienden in Horst en Telgt, onder meer ook bij Lubbert Cornelissen. Lubbert werd in die tijd vermeld als bewoner van de bij Zeeburg behorende boerderij Westenhuijsen. Als eigenares van zijn boerderij werd vermeld mevrouw Van Swarsenberg. Bedoeld moet zijn Vrouwe Margaretha Marie Baronesse Thoe Schwartzenberg en Hogenlandsberg, geboren Baronesse van Ghent. Zij was gehuwd met Michael Onuphrius Thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg.

Wilco Schwarzenberg thoe Hohenlandsberg

De Gelderse goederen van de in 1766 overleden Vrouwe zijn terechtgekomen bij haar beide zonen. Echtgenoot Michael was al in 1758 gestorven. Aangezien de jongste zoon in 1774 om het leven kwam, is de oudste zoon Wilco – hoe ook de regeling heeft geluid – enig eigenaar van Zeeburg geworden. Of hij daar veel heeft verbleven is de vraag. Hij woonde op de Wibrandastate in Hichtum en was grietman, een soort combinatie van de functies van burgemeester en kantonrechter, in zijn geval van Wonseradeel. Ook was hij daar dijkgraaf en ontvanger-generaal en gedeputeerde van Friesland. Hij overleed ongehuwd, net voor zijn vijftigste verjaardag in mei 1788.

De eigendommen van Wilco waren op papier indrukwekkend, maar na zijn overlijden bleken de schulden in Friesland de waarde van de eigendommen daar te evenaren. In Gelderland was er wel een positief saldo. De afwikkeling van de nalatenschap had niet alleen vanwege het enorme goederenbezit veel voeten in de aarde, maar ook vanwege de verspreide ligging en (o.a. Friesland, Ermelo, Renkum) en door juridische vraagstukken. Dat heeft heel wat schrijfwerk opgeleverd dat gelukkig bewaard is. Beperken we ons tot de Ermelose goederen, dan valt eruit op te maken dat Wilco thoe Schwartzenberg de administratie van de onder Zeeburg behorende goederen had neergelegd bij de Puttense schout Nicolaas van Diermen.

Na het overlijden van Wilco vervaardigde Nicolaas staten van bezittingen onder Telgt en Putten en ook een afrekening van pachtopbrengsten, houtverkopingen etc. Ook vroeg hij de Ermelose schout H.J. Ardesch om een inventaris te maken van alles wat zich in het Huis Zeeburg bevond en om nadien het huis te verzegelen. Ardesch heeft zich laten bijstaan door E.G. Ardesch, denkelijk zijn zoon Engelbert, en ene Jan Gijsbertsen. Het drietal heeft zich serieus van de taak gekweten wat resulteerde in een opsomming van drie kantjes van alle voorwerpen. Zo te zien was het huis voldoende voorzien om er verblijf te kunnen houden maar het maakt geen rijke indruk. Het huis stond onverhuurd. Mogelijk zouden eventuele huurders zelf hun inboedel hebben meegebracht. Het is niet onmogelijk dat de eigenaar het louter aanhield om de mogelijkheid te hebben in Telgt de jachtsport te bedrijven. Het landschap was er toen veel meer gevarieerd, met bossen, heideveldjes en landerijen. Dat blijkt ook uit de laatste hierboven gegeven beschrijving.

Wilco thoe Schwartzenberg hielp in 1767 de kerk in Ferwoude te herbouwen.

Memoriebord ter herdenking van Wilco thoe Schwartzenberg in de kerk te Longerhouw. 

Na veel vijven en zessen werd Zeeburg met Westenhuijsen in 1793 verkocht aan de 29-jarige heer F.H.A.P. van Erckelens. Dat duurde even omdat de familie Van Westervelt vanwege een vordering nog beslag had gelegd. De overige bijbehorende bezittingen, o.a. Noordbrandsgoed en De Zuiderzee werden eerder geveild en kregen andere eigenaren. De boerderij De Zuiderzee werd gekocht door het echtpaar Van Elfrinkhoff uit Nijkerk waarvan het nageslacht nog tot voor kort eigenaar bleef.

Van Erckelens was een rentenier die in de zomer verblijf hield op het huis Bijstein onder Putten en in de winter in Harderwijk. Hij kocht Zeeburg anderhalf jaar voor de dood van zijn vader, misschien om zich daar zelfstandig te vestigen. Door het overlijden van zijn vader veranderden mogelijk de plannen want niet veel later blijkt hij (weer?) op Bijstein te wonen.

Heel erg lang heeft het landhuis Zeeburg niet bestaan. Vermoedelijk bestond het rond 1800 al niet meer. De grachten die rond 1740 mogelijk tijdelijk droog lagen, zijn nog heel lang aanwezig geweest, althans het meest oostelijke deel. Hoogbejaarde Ermeloërs weten zich dat nog goed te herinneren.

Wie het bekende Aardrijkskundig Woordenboek van Van der Aa uit 1843 opslaat, ziet ook daar Zeeburg beschreven, te midden van een aantal andere gebouwen, buitens etc. die dezelfde naam droegen. Misschien heeft dit de samensteller parten gespeeld. In zijn beschrijving herkennen we duidelijk de tekst die hierboven al werd geciteerd. Ook is het Van der Aa ontgaan dat het gebouw er al lang niet meer was. Hij heeft zich kennelijk gebaseerd op de beschrijving van 110 jaar eerder en ook een landkaart uit die tijd geraadpleegd. De situering 2,5 uur oostnoordoost van Harderwijk en 2,5 uur noordoost van Ermelo wijst daarop. Wel moet hij daarbij een uiterst trage reiziger voor ogen hebben gehad. Ter verontschuldiging van Van der Aa mag gelden dat hij zich in zijn tijd heeft moeten behelpen met informatie door anderen was aangedragen.

Van der Aa spreekt ook over Zeeburg of Sevenhuizen. Dit intrigerende gegeven ben ik verder nergens tegengekomen. Het heeft nogal lang geduurd voordat ik besefte dat hier waarschijnlijk een verschrijving van Westenhuijsen heeft plaatsgevonden. Mogelijk ook weer vergissing van een correspondent die gegevens aanleverde.

Tenslotte nog dit. In 1953 verscheen in Veluws Nieuwsblad (een voorganger van Ermelo’s Nieuwsblad) een feuilleton onder de titel: Zeeburg. Volgens de aankondiging was het een verhaal dat zich rond 1350 op het roofslot Zeeburg in Telgt afspeelde. Zoals de lezer na het voorgaande duidelijk zal zijn, was het verhaal ontsproten aan de levendige fantasie van de schrijver. Dit was iemand die schuilging achter het pseudoniem Georg. Dat het volledig verzonnen was, behoeft natuurlijk niet dat te betekenen dat het geen mooi verhaal was.

Uitgebreide tekst/bronnen/Verantwoording afb.