Zoals al eerder verteld, weet ik nog niet zoveel over de geschiedenis van Speuld. Al zoekende hoop ik wat meer te ontdekken, met name over de oudere geschiedenis van deze buurtschap. Vandaar het woordje verkenning in de titel.
Een blik op de kaart …
Een goede manier om wat thuis te raken in de geschiedenis van een buurt die je niet zo goed kent is het raadplegen van kaarten. Nu zijn we, wat dat betreft, in onze gemeente niet verwend. Eigenlijk zijn er uit voorgaande eeuwen maar twee kaarten die een beetje gedetailleerd zijn. Dat zijn de kaart van De Man van omstreeks 1810 (in enkele varianten. Hierboven een voorbeeld), de Topografische Militaire Kaart van omstreeks 1850 en de eerste kadastrale kaart (Minuut) uit 1832. De laatste is mooi gedetailleerd, maar wel gemaakt voor belastingdoeleinden en niet om ons een goed beeld van dorp en landschap te geven. Hieronder een zelf ingekleurd fragment .De kaart van De Man is wat dat betreft wel sprekender. We zullen moeten roeien met de riemen die wij hebben. Ooit had ik het idee dat die oude kadastrale kaart misschien wel een goed beeld gaf van een situatie die eeuwen had bestaan. Maar serieuze onderzoekers hebben al decennia geleden vastgesteld dat de samenleving niet zo statisch was geweest als weleens werd gedacht. Ook in het verleden werden percelen samengevoegd of gesplitst en nieuw ontgonnen. Landerijen werden opgegeven vanwege overstuiving. Van de situatie uit 1832 mag je dus niet zomaar aannemen dat die hetzelfde was als in een verder verleden. Maar wanneer je dit in het achterhoofd houdt, is een blik op de kaart toch wel nuttig. Een aanknopingspunt kan de loop van de wegen zijn.
Het centrum van Speuld in 1832
Er zijn twee gebruikelijke manieren om vanuit Ermelo in Speuld te komen: via Drie over de Sprielderweg en via de N302 die eigenlijk Flevoweg heet en waarbij ik me moet inhouden om niet over ‘de Betonweg’ te spreken. Bij deze laatste route doet Speuld zich voor als een buurt met vooral lintbebouwing. Na enige tijd gaat de vrij rechte weg een paar keer flauw naar links om dan na het passeren van De Tonnenberg en een behoorlijke knik vrij recht richting Garderen te koersen. Eigenlijk heb je na die zijweg het idee dat je Speuld alweer uitrijdt.
De wegen
Die lange weg met een haakse bocht en één naam werkt wat misleidend. Vroeger kwamen bij het begin van de Tonnenberg twee wegen samen: één vanuit Elspeet/Staverden naar Speuld (logischerwijs de Elspeterweg genaamd) en één uit Garderen. Waarschijnlijk moet de Tonnenberg zelfs beschouwen als een normale voortzetting van de weg vanuit Garderen. Een blik op de kadastrale kaart uit 1832 lijkt dit te bevestigen. De weg vanuit Garderen ging via de huidige Tonnenberg rechtuit en sloot ergens op de grote heide aan op de Postweg die naar Leuvenum liep. Nog net in Speuld was er een afslag naar links die naar Tonsel en dus ook Harderwijk leidde. Waar het hier om gaat, is het vermoeden dat nabij de samenkomst van deze wegen het oudste deel van de buurtschap moet worden gezocht.
Een oudere weg naar Drie?
Toegegeven, op de ingekleurde kadasterkaart is de voortzetting niet getekend. De oorzaak ligt misschien hierin dat de weg hier door het erf van een boerderij liep. Op de bijna net zo oude eerste topografische kaart is wel een wegje te zien, enigszins verdoezeld door de strepen die hellingen aangeven. Wegen liepen vaker over of door het erf van een boerderij. Zij werden ook niet altijd getekend. Soms maar kwam de aanwezigheid dan tot uitdrukking in de omschrijving. Voor de belastingheffing was een wegje niet relevant.
Er is nog iets wat in die richting kan wijzen. De Sprielderweg vanuit Drie komt via de zogenaamde Kattenberg Speuld binnen in de omgeving van de school. Dat vereiste vroeger met paard en wagen in de mulle Veluwse bodem nog wel een zekere klim.
Langs de flanken van stuwwallen liggen vaak zogenaamde droogdalen, langgerekte laagten die ontstaan zijn door afstromend smeltwater. Elders in Nederland zijn die droogdalen vaak benut als doorgang voor wegen, zo veel mogelijk door (in plaats van over) een stuwwal. De geringere helling was mooi meegenomen. De hoogtekaart van Nederland (AHN) toont bij Speuld ook een dergelijke langgerekte laagte. Het beeld hierboven laat daar ook een pad zien dat bij Boschhuizen Speuld binnenkomt waarna het een scherpe bocht naar rechts maakt en nabij het begin van de Tonnenberg op die weg uitkomt. Op een plek te midden van mogelijk de oudste erven en je kunt het ook zien als een voortzetting van de weg vanuit Elspeet. Volg je de weg in de andere richting, dan kom je uit bij de boerderij ‘op Drie’. Het lijkt mij dat die boerderij ook de oudste bewoningskern van die kleine buurtschap is. Nu vormt het Boshuis eigenlijk het centrum en hoewel die plek ook oud is, gooit de boerderij m.i. toch hogere ogen.
Een kruispunt?
In plaats van een doorgaande weg (Garderenseweg) met een daarop uitkomend zijwegje (Tonnenberg) krijgen we nu het beeld dat daar vroeger een kruispunt is geweest van twee wegen. Dit versterkt het idee dat wij hier de oudste erven van Speuld moeten zoeken. Zou dan de Sprielderweg van recentere oorsprong zijn?
Het eerste kaartje van dit artikel is ietwat misleidend omdat daarin bovenin ook een
kruispunt in het oog springt. Dat was echter midden in het akkergebied. De Tonnenberg was weliswaar onderdeel van een doorgaande weg, maar had ook -evenals de kruisende weg – een ontsluitingsfunctie voor de omliggende akkers. Deze wegen zijn waarschijnlijk ook benut als schapendrift . Aan de rand van Speuld lagen hieraan rond 1900 nog tal van schaapskooien. De mest uit de schaapskooien moest ook over de landerijen worden uitgereden. Het fragment van de TMK uit die tijd laat de beschreven situatie mooi zien. Na het voorgaande kijken we nu ook anders naar de loop van de Garderenseweg en tekent zich bij de ‘knik’ een viersprong af.
Aan de rand van Speuld waren rond 1910 nog veel schaapskooien te vinden.
Over de toestand van de wegen in Speuld. Een ironisch verslag uit de praktijk van iemand uit Speuld naar aanleiding van een besluit van de gemeenteraad om maar een klein stukje van de weg in Speuld te verharden.